Nữ bệnh nhân thường ngồi sau một tấm rèm hoặc màn tre, thò tay ra ngoài và miêu tả triệu chứng bệnh qua vật trung gian là búp bê ngà🎶. Nếu gặp vấn đề hô hấp, bệnh nhân nữ sẽ chỉ tay vào phần ngực búp bê. Nếu gặp vấn đề kinh nguyệt, họ chỉ và🐓o bụng búp bê. Qua thứ ngôn ngữ bí mật này, thầy thuốc đưa ra chẩn đoán.
Phụ nữ Trung Quốc từng sử dụng búp bê ngà để khám bệnh. Ảnh: Wellcome Collection.
Trong bài luận Chinese Medicine Dolls năm 1952, chuyên gia nghiên cứu lịch sử y học Howard Dittrick cho biết búp bê là h꧒ình thức khám bệnh duy nhất của phụ nữ Trung Quốc suốt nhiều thế kỷ. Từ thế kỷ 14 đến 19 dưới thời nhà Minh và nhà Thanh, quan niệm "nam nữ thọ thọ bất thân" (cấm tiếp xúc giữa nam và nữ) không cho phép một thầy thuốc nam chạm vào cơ thể bệnh nhân nữ, hoặc một bệnh nhân nữ cởi đồ để các thầy thuốc nam khám.
Thời đó, xã hội Trung Quốc chỉ chấp nhận đàn ông làm bác sĩ. Năm 1879, Bệnh viện Ca🌞nton Missionary trở thành cơ sở y tế đầu tiên nhận đào tạo y học cho sinh viên nữ, theo luận án của bà Shing-ting Lin về chăm sóc y tế tại Trung Quốc cho phụ nữ cuối thế kỷ 19. Tuy nhiên việc này cũng không vì bình đẳng giới, mà để thích nghi với tục lệ bác sĩ nam không chạm vào bệnh nhân nữ.
Búp bê chẩn đoán của người Trung Quốc xưa mô phỏng một người phụ nữ khỏa thân trong tư thế n💖ằm nghiêng, tay đeo vòng, thỉnh thoảng cầm quạt. Chất liệu chủ yếu để khắc loại búp bê này là ngà voi, ngoài ra còn có ngọc bích, hổ phách, đồng, gỗ và cả ngọc lưu ly.
Ông Dittrick cho biết tất cả những con búp bê đều có tư thế giống nhau: đầu gác trên cánh tay trái, tay phải vắt ngang cơ thể. Búp bê cho phụ nữ trưởng thành có tóc búi gọn đằng sau còn ♔loại cho bé gái có tóc tết hoặc buộc đuôi ngựa hai bên. Búp bê đời đầu còn được các nghệ nhân khắc cả chân bó búp se🍷n, sản phẩm của tục bó chân đầy đau đớn của người Trung Quốc cổ.
Một mẫu búp bê chẩn bệnh đơn giản. Ảnh: Wellcome Collection.
Phụ nữ tầng lớp thượng lưu thường mua búp bê riêng, mẫu đẹp, được thiết kế theo sở thích từng người. Người nghè dùng mẫu búp bê đơn giản hơn của thầy thuốc. Những mẫu búp bê y tế càng sang trọng thì độ phức tạp càng cao. Ví dụ búp bê dưới triều nhà Minh nằm nghiêng mình trên ghế thu nhỏ, có đệm xanh, một vài mẫu có cả gối lụa và khăn thêu. Để tránh hẳn việc phải đi lại và gặp gỡ, những phụ nữ giàu có đánh dấu lên cơ thể búp bê bằng mực Ấn Độ hoặc than, sau đó cử ngườiꦜ hầu mang búp bê tới cho thầy thuốc.
"Thầy thuốc dưới thời các vua Trung Quốc không phản đối hìn﷽h thức thăm khám và điều trị bệnh nhân qua búp bê ngà. Thực tế, hình thức khám cho bệnh nhân nam cũng gần giống như vậy. Việc bệnh nhân nam thoát y trước mặt thầy thuốc không bị cấm, nhưng những bác sĩ học rộng tài cao thấy việc tiếp xúc trực tiếp với cơ thể người khác không xứng với chức vị của họ", bà Shing-ting Lin viết.
Thực tế, chỉ một con búp bê ngà khó có thể biểu đạt hết những mối quan tâm về sức khỏe của phụ nữ. Đối với các vấn đề liên quan đến phụ khoa hoặc sản khoa như quản lý chu kỳ kinh nguyệt hay sinh nở, phái đẹp Trung Quốc vẫn cần đến sự hỗ trợ của bà đỡ và n🥂gười hầu.
Lê Hằng (Theo Atlasobscura)